Wraak, herstel en verzoening aan de hand van enkele Griekse mythen

Lezing in het kader van Musica Sacra Maastricht 2018

De Griekse mythologie kent veel verhalen over goddelijke en menselijke wraakneming. Denk maar aan de verhalen over Prometheus, Tantalos, Sisyphos, Ixion, Tityos en de Danaïden respectievelijk die over Medea en Orestes.

De vraag is of deze verhalen de toenmalige realiteit weergeven: was excessieve wraakneming inderdaad de standaardreactie na begaan onrecht? In ieder geval bij de mensen lijkt het er humaner aan toe te zijn toegegaan.

Lange tijd kende de Westerse wereld namelijk een privaat strafrecht, waarin slachtoffer en dader na gepleegd onrecht primair met elkaar rond de tafel gingen zitten om via onderhandelingen tot herstel en verzoening te komen. Pas wanneer partijen er niet uitkwamen, had het slachtoffer het recht om proportioneel wraak te nemen. De angst voor wederwraak weerhield veel slachtoffers er echter van daadwerkelijk wraak te nemen.

Tegen het einde van de Middeleeuwen begon de overheid de afhandeling van uit strafbare feiten ontstane conflicten naar zich toe te trekken. De officiële reden hiervoor was het gevaar voor eigenrichting, de werkelijke reden: het machtsstreven van de vorsten. Gevolg van het ontstaan van het publieke strafrecht was dat het slachtoffer buitenspel werd gezet en dat strafbare feiten exclusief conflicten tussen overheid en verdachte werden.

Het stramien volgens welke de publiekrechtelijke afhandeling van strafbare feiten plaatsvond, is tot op heden in de kern hetzelfde gebleven: na bewezenverklaring van de misdaad volgt bestraffing van de dader door de overheid.

Ratio overheerst in het publieke strafrecht dat tot bloei is gekomen tijdens de Verlichting (the Age of Reason) – er is weinig ruimte voor emoties. Toch was het oorspronkelijk de bedoeling om via dit publieke strafrecht de negatieve emoties die doorgaans na een ernstige misdaad bij het slachtoffer en de samenleving ontstaan, te kanaliseren. Evenals het theater in de klassieke Oudheid heeft de rechtbank een louterende functie (catharsis).

De vraag is echter of het publieke strafrecht in staat is om emoties als woede, angst en verdriet te kanaliseren en herstel en verzoening mogelijk te maken.

Reeds in de mythe over Orestes, die na de moord op zijn moeder wordt achtervolgd door de wraakgodinnen, wordt gepleit voor publiek strafrecht en redelijke rechtspraak: het is de door Pallas Athena, godin van de wijsheid, opgerichte rechtbank (de Areopagos) die de zaak tegen Orestes zal beslechten. Wanneer Orestes wordt vrijgesproken, leggen de wraakgodinnen zich uiteindelijk – na intensieve overreding door Pallas Athena – neer bij het oordeel in de zaak en bij het nieuwe rechtssysteem. Maar laten emoties zich overreden?

Zijn er andere wijzen van rechtdoen die beter recht doen aan de emoties en de achterliggende behoeften van het slachtoffer en de samenleving – zonder een escalatie ervan te veroorzaken?

Aan de hand van de mythe over Demeter en Korè laat Jacques Claessen zien wat herstelrecht en bemiddeling inhouden en welke constructieve piste zij kunnen vormen wat betreft de kanalisering van negatieve emoties én de stimulering van positieve emoties na gepleegd onrecht. Emoties dienen in ieder geval serieus te worden genomen, anders bestaat er een reële kans op een geweldsexplosie vergelijkbaar met de wraakneming van Medea.